Sabtu, 27 November 2010

Togog





Paribasan; Bebasan, Saloka

Paribasan yaiku unen-unen kang wis gumathok racikane lan mawa teges tartemtu. Dhapukaning paribasan awujud ukara utawa kumpulaning tembung (frase), lan kalebu basa pinathok. Racikaning tembung ora owah, surasa utawa tegese uga gumathok, lumrahe ateges entar. Tegese tembung lumereg, gumantung surasa lan karep kang kinandhut ing unen-unen. Paribasan ngemu teges: tetandhingan, pepindhan, utawa pepiridan (saemper pasemon). Kang disemoni manungsa, ulah kridhaning manungsa, utawa sesambunganing manungsa lan alam uripe.


Paribasan ana kang sinebut bebasan lan saloka. Diarani bebasan Manawa lereging teges nggepok sesipatan utawa kaanan kang sambung rapet karo ulah kridhaning manungsa. Diarani saloka menawa lereging teges magepokan karo sing disemoni, disanepani, utawa dipindhakake.Anak-anakan timun = wong kang ngepek bojo anake pupon
Andaka atawan wisaya = wong kang kena prakara banjur minggat amarga duwe pangira bakal kalah prakarane

1. Andaka ina tan wrin upaya = wong kang didakwa nyolong nanging ora ngaku, wasana kajibah nggoleki barang kang ilang
2. Awak pendhek budi ciblek = wong cilik tur asor bebudene
3. Abag-abang lambe = guneme mung lamis
4. Adol lenga kari busik = dum dum barang, nanging sing andum ora oleh bagean
5. Akadang saksi = wong prakaran akeh sadulure kang dadi seksine
6. Ana bapang sumimpang = nyingkiri sakehing bebaya
7. Anirna patra = ngungkiri tulisane dhewe
8. Angin silem ing warih = tumindak ala kanthi sesidheman
9. Angon kosok = ngreti ulah kridhaning wong liya lan bisa empan papan tumindake
10. Asor kilang munggwing gelas = gunem manis tur marak ati lan bisa mranani sing krungu
11. Adhang-adhang tetese embung = nJagakake barang mung sakoleh-olehe
12. Aji godhong garing = wis ora ana ajine (asor banget)
13. Ana adulate ora ana begjane = arep nemu kabegjan, ning ora sida
14. Ana gula ana semut = panggonan sing akeh rejekine, mesti akeh sing nekani.
15. Anggenthong umos = wong kang ora bisa nyimpen wewadi.
16. Angon mangsa = golek wektu kang prayoga kanggo tumindak.
17. Angon ulat ngumbar tangan = ngulatake kaanan, yen limpe banjur dicolong
18. Arep jamure emoh watange = gelem kepenake ora gelem rekasane
19. Asu belang kalung wang = wong asor nanging sugih
20. Asu gedhe menang kerahe = wong kang dhuwur pangkate mesthi wae luwih dhuwur panguwasane
21. Asu munggah ing papahan = wong ngrabeni tilas bojone sadulur tuwa
22. Ati bengkong oleh oncong = wong duwe niyat ala oleh dalan
23. Ana catur mungkur = ora seneng nyampuri urusaning liyan
24. Anak molah bapa kepradhah = wong tuwa melu repot amarga tumindake anake
25. Arep nengkane emoh pulute = gelem kepenak emoh nglakoni rekasane
26. Adigang, adigung, adiguna = seneng ngendelake kekuwatane, panguwasae, lan kepinterane
27. Ancik-ancik pucuking eri = tansah was sumelang
28. Asu marani gebug = njarag bebaya
29. Asu rebutan balung = rebutan utawa padudon sing ora mumpangati
30. Baladewa ilang gapite = wong gagah kang ilang kakuwatane, kaluhurane (ora duwe panguwasa)
31. Banyu pinerang ora bakal pedhot = pasulayane sedulur ora bakal medhotake pasedulurane
32. Bapa kesolah anak molah = yen wong tuwa oleh prakara, anak uga melu ngrasakae lan melu tanggung jawab
33. mBarung sinang = nyela-nyela wong guneman
34. mBalithuk kukum = mbudidaya ucul saka ing kukum utawa angger-angger
35. mBaguguk ngutha waton = mbangkang marang pamarentah
36. mBondhan tanpa ratu = mbangkang marang nagara
37. mBuru kidang lumayu = nguyak samubarang kang durung karuwan wekase
38. mBuwang rase nemu kuwuk = nyingkiri piala, nanging malah nemu piala kang luwih saka ala
39. mBuwang tilas = rewa-rewa ora mentas tumindak pagawe ala
40. Bathang lelaku = lunga ijen ngambah panggonan kang mbebayani
41. Beras wutah arang bali menyang takere = barang kang wis owah ora bakal bali kaya maune
42. mBidhung api rowang = ethok-ethok nulung nanging sejatine arep ngrusuhi
43. Blilu tau pinter durung nglakoni = wong bodho nanging sering nglakoni iku luwih pinter tinimbang wong pinter nanging durung tau nglakoni
44. Balung tinumpuk = anak loro dimantu tunggal dina
45. Bathang lelaku = wong lungan ijen liwat dalan kang gawat, ngemu baya pati
46. Bathang ucap-ucap = wong loro lungan liwat dalan kang gawat, ngemu baya pati
47. Bubuk oleh leng = wong duwe niyat ala oleh dalan
48. Bung pring petung = bocah kang longgor (gelis gedhe)
49. Buntel kadut, ora kinang ora udut = wong nyambut gawe borongan, ora oleh opah dhuwit, mangan, lan udut
50. Busuk ketekuk, pinter keblinger = sing bodho lan sing pinter padha nemu cilaka
51. Becik ketitik ala ketara = sing becik bakal tinemu, sing ala bakale ketara
52. Belo melu seton = bisane mung melu-melu, ora ngerti sing dikarepake
53. Mburu uceng kelangan deleg = nguyak barang sepele kelangan barang sing aji
54. Bathok bolu isi madu = dianggep wong lumrah nanging sugih kepinteran, utawa wong ala rupane nanging manis bebudene
55. Bebek diwuruki nglangi = wong pinter diwulang mesthi gelis bisa
56. Bebek mungsuh mliwis = wong loro padha dene pintere mungsuhan, nanging sing siji luwih trengginas
57. Bima akutha wesi = wong gedhe kang kukuh panguwasane
58. Bramara mangun lingga = wong lanang gumagusan ing ngarepe wong wadon kang disiri
59. Brekithi angkara madu = wong kacilakan marga barang kang banget dikaremi
60. Byung-byung tawon kambu = wong ela-elu, senengane padha kumpul tanpa ana prelune
61. Calak cangkol kendhali bol, cemethi tai = nyela-nyela gunem kang ora ana pedahe
62. Carang canthel = ora diajak guneman nanging melu-melu ngrembug
63. Car-cor kaya kurang janganan = ngomong ceplas-ceplos ora dipikir dhisik
64. Cathok gawel = seneng cawe-cawe mesthi ora diajak guneman
65. Cecak nguntal elo = gegayuhan sing ora jumbuh karo kahanane
66. Cebol nggayuh lintang = wong duwe panggayuh kang mokal kecandhake
67. Cebol nggayuh langit = wong duwe panjangka kang tanpa ana kawusanane
68. Cecak nguntal cagak = gegayuhan kang ora imbang kekuwatane
69. Cedhak celeng boloten = cedhak karo wong ala bakal katut ala
70. Cengkir ketindhihan kiring = wong lanang didhisiki anggone rabi dening adhine
71. Cikal apupus limar = wong oleh kabegjan kang luwih saka mesthine
72. Cobolo mangan teki = wong bodho banget tur tumindak asor
73. Cocak nguntal elo = wong tumandang gawe kang ora laras karo kaanane
74. Cumbu laler = wong kang teka lunga pamanggone
75. Ciri wanci lalai ginawa mati = pakulinan ala ora bisa diowahi yen durung nganti mati
76. Cincing-cincing meksa klebus = karepe ngirid nanging malah entek akeh, karepe mung climen wekasan entek wragat akeh
77. Criwis cawis = seneng maido nanging ya seneng menehi (muruki)
78. Cuplak andheng-andheng, yen tan pernah panggonane = wong kang tansah sulaya karo rembuge wong akeh
79. Crah gawe bubrah, rukun gawe santosa = pasulayan njalari ringkih, karukunan njalari kuwat.
80. Cedhak kebo gupak = sesrawungan karo wong ala bisa melu-melu
81. Dahwen ati open = nacad nanging mbenerake wong liya
82. Digarokake dilukokake = dikongkon nyambut gawe abot
83. Dudu sanak dudu kadang, yen mati melu kelangan = senajan wong liya yen nemoni rekasa bakal dibelani
84. Duka yayah sinipi, jaja bang mawinga-winga = wong kang nesu banget
85. Dhandhang diunekake kuntul, kuntul diunekake dhandhang = bab ala dikandhakke becik, bab becik dikandhakkke ala
86. Derman golek momongan = wong wis akeh kewajibane isih golek gawean kang ngimbuhi ribed
87. Desa mawa cara negara mawa tata = saben panggonan duwe tata car dhewe-dhewe
88. Dadia godhong moh nyuwek, dadia banyu moh nyawuk = wis emoh sapa aruh
89. Dhalang kerubuhan panggung = wong tanpa bisa kumecap marga nemu wiring
90. Dhandhang diunekake kuntul = wong ala dikira becik
91. Dhandhang ngelak = wong kang ngajab patining liyan
92. Dhadhap ketuwuhan cangkring = kumpulane wong becik kaworan wong ala atine
93. Dhayung oleh kedhung = wong tumandang gawe kanthi kepenak jalaran cocog lan saranane
94. Dhemit ora ndulit, setan ora doyan = ana ngendi papan tansah slamet
95. Dibeciki mbalang tai = mbeciki wong liya oleh pinwales piala
96. Dikempit kaya wade, dijuju kaya manuk = banget ditresnani
97. Dolanan ula mandi = njarag tumindak gawe kang ngemu bebaya
98. Dudu berase ditempurake = nyambungi guneman, nanging ora cundhuk karo sing dirembug
99. Durung cundhuk, acandhak = ora ngerti perkarane melu urun gunem
100. Dhadhakan anglayoni = mementahi rembug sing wis mateng


         Ing rubrik LSW JB No. 28 Minggu II sasi Maret 2006, Bapak Yusuf Asmara mundhut priksa bab
sejarahe akasara Jawa. Yen ora kleru sing dikersakake Bapak Yusuf Asmara iku aksara Jawa
anyar kanthi aksara legena cacah 20 wiwit HA nganti NGA. Yen bener mangkono, keparenga
penulis ngaturake tulisan bab sejarahe aksara Jawa kasebut, ringkesan saka sawatara bukubuku
kapustakan. Ing buku HA NA CA RA KA (Bp. Slamet Riyadi) babarane Yayasan Pustaka
Nusantara Yogyakarta diandharake manawa ngrembug sejarahe aksara Jawa anyar kang uga
diarani sastra sarimbagan utawa carakan iku ora bisa dipisahake karo rembug bab kelairan lan
pandhapuke aksara kasebut. Miturut Bp Slamet Riyadi ing bukune kang isi kelairan, penyusunan,
fungsi, lan maknane Ha-Na-Ca-Ra-Ka kasebut ana konsepsi cacah loro kanggo nlusur kelairane
aksara Jawa lan penyusunan abjad ha-na-ca-ra-ka, yaiku konsepsi secara tradisional lan
konsepsi secara ilmiah. KONSEPSI SECARA TRADISIONAL Adhedhasar konsepsi secara tradisional
laire aksara Jawa digathukake karo Legenda Aji Saka, crita turun-temurun awujud tutur tinular
(dari mulut ke mulut) bab padudon lan perang tandhinge Dora lan Sembada jalaran rebutan
keris pusakane Aji Saka sing kudune tansah padha direksa bebarengan ing pulo Majeti. Wusana
Dora lan Sembada mati sampyuh ngeres-eresi. Nalika arep angejawa, Aji Saka kang didherekake
para abdine sing jenenge Dora, Sembada, Duga, lan Prayoga lerem ing pulo Majeti sawatara
suwene. Sadurunge nerusake laku angejawa, Aji Saka ninggal pusaka awujud keris. Dora lan
Sembada kapatah ngreksa kanthi piweling wanti-wanti, aja pisan-pisan diwenehake wong
saliyane Aji Saka dhewe sing teka ing pulo Majeti njupuk pusaka kasebut. Aji Saka banjur
nerusake laku dikanthi Duga lan Prayoga. Dene Dora lan Sembada tetep ana pulo Majeti ngreksa
pusaka. Sawise sawatara lawase, Dora lan Sembada krungu kabar manawa Aji Saka wis dadi
ratu ing Medhangkamulan. Dora ngajak Sembada ninggalake pulo Majeti ngaturake pusaka
marang Aji Saka. Sarehne Sembada puguh ora gelem diajak awit nuhoni dhawuhe Aji Saka,
kanthi sesidheman si Dora banjur menyang Medhangkamulan tanpa nggawa keris. Marang Aji
Saka si Dora kanthi atur dora wadul warna-warna. Dora kadhawuhan bali maneh menyang pulo
Majeti. Gelem ora gelem Sembada kudu diajak menyang Medhangkamulan kanthi nggawa keris
pusaka. Dora banjur budhal. Jalaran panggah ora percaya marang kandhane si Dora, Sembada
puguh ora gelem diajak jalaran nuhoni dhawuhe bendarane, lan precaya manawa Aji Saka bakal
netepi janjine mundhut pusakane tanpa utusan. Lelorone padha padudon rebut bener, banjur
pancakara perang tandhing rebutan keris. Wasana Dora lan Sembada padha mati sampyuh
ketaman keris sing dienggo rebutan. Sawise sawatara suwe Dora ora sowan maneh ngajak
Sembada ngaturake keris pusaka, Aji Saka banjur utusan Duga lan Prayoga nusul menyang pulo
Majeti. Bareng tekan pulo Majeti saiba kagete Duga lan Prayoga meruhi Dora lan Sembada
padha mati ketaman pusaka sing isih tumancep ing dhadhane. Sawise ngupakara layone Dora
lan Sembada kanthi samesthine, Duga lan Prayoga banjur gegancangan marak ratu gustine
ngaturake pusaka lan pawarta bab patine Dora lan Sembada. Midhanget ature Duga lan
Prayoga, Aji Saka sakala ngrumangsani kalepyane dene ora netepi janji mundhut pribadi pusaka
sing direksa Dora lan Sembada. Minangka pangeling-eling, Aji Saka banjur ngripta aksara Jawa
legena cacah wong puluh wiwit saka HA nganti NGA. HA NA CA RA KA Ana caraka (utusan) DA
TA SA WA LA Padha suwala (padudon, pancakara) PA DHA JA YA NYA Padha dene digdayane MA
GA BA THA NGA Wasana padha dadi bathang Iku mau konsepsi secara tradisional bab kelairan
lan penyusunane aksara Jawa anyar. Pancen abjad aksara Jawa sing 20 cacahe lan disusun dadi
patang larik iku, mujudake guritan sing gampang diapalake lan dieling-eling (memoteknik),
mligine tumrap sing lagi wiwit sinau maca lan nulis aksara Jawa. Abjad sing kaya guritan lan
digathukake karo legenda Aji Saka mau saya narik kawigaten bareng dikantheni gambar
padudon, perang tanding lan mati sampyuhe Dora lan Sembada. KONSEPSI SECARA ILMIAH
Miturut Prof. Dr. Poerbatjaraka, sadurunge wong-wong India angejawa, wong Jawa durung
duwe aksara. Basa pasrawungane mung nggunakake basa lesan. Kanthi anane aksara kang
digawa saka India kasebut saka sethithik basa tinulis wiwit digunakake. Pancen aksara ora mung
dadi piranti komunikasi sarana tulisan, nanging luwih saka iku aksara uga dadi ukuran
kemajuane budaya sing ndarbeni aksara kasebut. Peradaban sing wis nggunakake basa tinulis
kanyatan luwih maju tinimbang sing ora/durung duwe aksara. Miturut Casparis, sajroning
sejarah peradaban etnik Jawa, tulisan sing paling tuwa ditemokake awujud prasasti kanthi
nggunakake aksara Pallawa, nuduhake tandha wektu sadurunge taun 700 Masehi. Sadurunge iku
etnis Jawa mung nggunakake basa lesan. Sawise ditemokake sawatara prasasti liyane, baka
sethithik ditindakake studi paleografi (ilmu kanggo nyinaoni aksara kuna). Miturut studi
paleografi sing ditindakake Casparis, ana limang periode aksara Jawa. Periode kapisan (aksara
Pallawa) dening Bp. Atmodjo diperang maneh dadi loro. Kanthi mangkono kabeh ana nem
periode, yaiku: 1. Aksara Pallawa tataran wiwitan, digunakake sadurunge taun 700 M. Contone
tinemu ing prasasti Tugu ing Bogor. 2. Aksara Pallawa tataran pungkasan, digunakake ing abad
VII lan tengahan abad VIII. Tinemu ing prasasti Canggal ing Kedu, Magelang. 3. Aksara Jawa
kuna kawitan, digunakake taun 750-925 M, contone tinemu ing prasasti Polengan ing Kalasan,
Yogyakarta. 4. Aksara Jawa kuna tataran pungkasan, digunakake taun 925-1250 M, tinemu ing
prasasti Airlangga. 5. Aksara Majapait, digunakake ing taun 1250-1450 M. tinemu ing prasasti
Singosari lan Malang, sarta ing lontar (ron tal) Kunjarakarna. 6. Aksara Jawa anyar, digunakake
taun 1500 M nganti saiki. Tinemu ing Kitab Bonang lan buku-buku sabubare iku. Lair lan
ngrembakane aksara Jawa raket sesambungane karo lair lan ngrembakane basa Jawa. Aksara
Jawa anyar lair sawise basa Jawa anyar digunakake kanthi resmi ing sajroning pamarentahan,
saora-orane wiwit taun 1500 M. Wektu kasebut punjere pamarentahan ing Jawa ana ing Demak.
Mula ana sing duwe panemu manawa aksara Jawa anyar wiwit digunakake kanthi resmi nalika
jaman Demak. Panemu iki disengkuyung antara liya karo bukti awujud naskah kanthi tulisan
aksara Jawa anyar yaiku Kitab Bonang. Bab taun kelairane aksara Jawa iki padha karo
andharane Bp. Moch. Choesni ing majalah JAMBATAN edisi khusus babaran Lembaga Javanologi
Surabaya kang didumake marang para peserta Kongres Basa Jawa II ing Batu, Malang sasi
Oktober taun 1996. Nanging beda versine. Bapak Moch. Choesni nggathukake kelairane aksara
Jawa anyar karo tekane muhibah utawa kunjungan persahabatan saka Tiongkok menyang tanah
Jawa (Majapait) kang dipandhegani Laksamana/Jendral Cheng Ho (Jeng Ho) kanthi ngirid
wadyabala pirang-pirang ewu cacahe sikep gegaman. Ing rubrik Opini koran Jawa Pos Senen, 15
Agustus 2005, kanthi irah-irahan Cheng Ho dan Nebula China, Dr. Asvi Warman Adam (ahli
peneliti LIPI Jakarta) nyebutake ekspedisi kapisan numpak prau cacah 300 kanthi penumpang
27.000. Ma Huan, penerjemah sing wis ngrasuk agama Islam, uga melu dadi penumpang. Bp.
Moch. Choesni nyangga-runggekake (meragukan) apa bener tekane caraka kanthi sandiyuda Sam
Poo Kong sing diwerdeni tiga perkasa pembalas dendam samono akehe iku ‘kunjungan
persahabatan’ kang tulus? Apa ora ana gandheng-cenenge karo pangrabasane wadya bala
Tiongkok kang sumedya nguwasani Singasari sing digagalake dening Raden Wijaya lan Arya
Wiraraja dhek taun 1293? Ma-ga-ba-tha-nga alias “mangga batangen”, mangkono pepuntoning
andharan sawise ngonceki kanthi njlimet surasane ha-na-ca-ra-ka (ana utusan), da-ta-sa-wa-la
(tanpa peperangan), lan pa-dha-ja-ya-nya (padha jayane, kasembadan sedyane). Ing ngarep wis
diaturake, secara tradisional urutan abjad ha-na-ca-ra-ka digathuk-gathukake karo legenda Aji
Saka. Nanging data literer nuduhake menawa naskah utawa teks sing ngemot urutan utawa
abjad ha-na-ca-ra-ka ora mesthi digathukake karo legenda kasebut. Upamane Serat Sastra
Gendhing, Serat Centhini, Serat Sastra Harjendra, Serat Saloka Jiwa, lan Serat Retna Jiwa.
Kabeh serat (buku/tulisan) kasebut isi abjad ha-na-ca-ra-ka kagandhengake karo filsafat utawa
ngelmu kasampurnan. Ing buku HA NA CA RA KA (Bp. Slamet Riyadi), ing perangan kang
ngrembug bab makna filosofis ha-na-ca-ra-ka, dibabar ora kurang saka 20 warna filsafat ha-naca-
ra-ka miturut daya nalar, wawasan, lan tujuane sing gawe makna filosofis dhewe-dhewe. Ing
majalah Jambatan kasebut ing ngarep ana nem jinis makna filosofis. Durung kalebu sing ana
makalah-makalah liyane. Beda karo kang kasebut ing Serat Manikmaya, Serat Aji Saka, lan
Serat Momana sing padhadene nggathukake karo legenda Aji Saka. Ing buku-buku kasebut abjad
ha-na-ca-ra-ka diarani sastra sarimbagan. Jalaran larikan kapisan abjad Jawa anyar iku unine
ha-na-ca-ra-ka, mula luwih dikenal kanthi jeneng carakan kaya ing Sundha lan Bali. Miturut
panalitine Prof. Dr. Poerbatjaraka, Serat Manikmaya dikarang dening Kartamursadah ing jaman
Kartasura, ing taun 1740 Jawa utawa taun 1813 Masehi. Dene abjad Jawa sing luwih tuwa
diarani ka-ga-nga, awit manut wewaton abjad Devanagari ka-kha-ga-gha-nga. Serat Manikmaya
ditedhak (disalin) dening Panambangan, punggawa Mangkunagaran, lan ing taun 1981 dibabar
dening Departemen Pendidikan dan Kebudayaan kanthi irah-irahan Manikmaya. Apa ana naskah
liyane isi legenda Aji Saka sing luwih tuwa tinimbang Serat Manikmaya, durung kaweruhan, awit
miturut Wiryamartana naskah-naskah saliyane Serat Manikmaya sing ana abjad hanacaraka-ne
keh-kehane ditulis ing wiwitane abad XIX. Yen ta Serat Manikmaya mujudake naskah sing paling
tuwa, bisa dipesthekake manawa anane abjad ha-na-ca-ra-ka wiwit jaman Kartasura. Miturut
Uhlenbeck, abjad ha-na-ca-ra-ka digunakake sawise adoh lete karo wektu sedane Sultan Agung
(1645 M) utawa antarane jaman Amangkurat I lan Amangkurat II. Bisa uga ing jaman Sultan
Agung wis ana gagasan bab abjad kasebut. Bab iki adhedhasar data literer anane restrukturisasi
(pemugaran) kabudayan Jawa ing jaman Sultan Agung. Upamane, salah siji sing tumekane saiki
bisa kita rasakake, yaiku anane pananggalan Jawa. Pananggalan kasebut mujudake gabungan
antarane kalender taun Saka karo kalender taun Hijriah. Kajaba saka iku, ing naskah-naskah
sadurunge jaman Sultan Agung ora ana abdjad ha-na-ca-ra-ka. Ora bisa kita selaki aksara Jawa
kanthi abjad ha-na-ca-ra-ka sing umure wis atusan taun kasebut wis akeh lelabuhane. Cundhuk
karo saya majune panalaran lan wawasane sing duwe kabudayan, aksara Jawa minangka
perangane kabudayan Jawa, minangka fungsi literer uga tau ngalami owah gingsir mligine ing
bab wewaton panulise basa Jawa nganggo aksara Jawa. Sadurunge Kongres Basa Jawa I ing
Semarang sasi Juli 1991, wis ana ada-ada ngruwat abjad ha-na-ca-ra-ka. Patine Dora lan
Sembada kanthi memelas amarga dadi korban pemimpin sing mencla-mencle ora netepi janji,
dianggep ora cocok karo alam Indonesia Membangun sing mbudidaya ngundhakake
pembangunan lair lan batin. Sawatara pemakalah ing Kongres Basa Jawa III ing Yogyakarta Juli
2001, malah gawe ada-ada owah-owahan bab tata panulise basa Jawa nganggo aksara Jawa.
Kepriye babaring lelakon aksara Jawa sateruse, iki pancen dadi PR-e sapa bae kang pancen isih
padha ngrumangsani melu handarbeni, hangopeni, lan hangrungkebi budaya Jawa. Ature: M.
Soemarsono.

Sekar Dhandhang gula Tinggalanipun para leluhur Yasa dalem kanjeng sunan Kalijaga



Sekar Dhandhang gula Tinggalanipun para leluhur Yasa dalem kanjeng sunan Kalijaga mugi saget dados tambahing seserepan

1. Ana kidung rumekso ing wengi
Teguh ayu luputa ing lara
Luputa bilahi kabeh
Jim setan datan purun
Paneluhan tan ana wani
Miwah penggawe ala
Gunane wong luput
Geni tinemahan tirto
Maling adoh datan ana ngarah ing mami
Guna duduk pan sirno

- Kawedaraken suraosipun makaten,

Wonten puji ingkang kanggenipun manawi ing wanci dalu.
Inggih punika: mugi-mugi pinaringan teguh, rahayu, linepatna ing sesakit, tuwin linepatno sakathahing bilahi.
Puji makaten punika, katindakna ing saben wanci dalu.
- Anggadhahi daya : Jim setan, paneluhan sedaya mboten wonten ingkang angrencana.
Tiyang ingkang sumedya mendamel piawon tuwin ingkang anggunani sacara dhesti utawi japa mantra, sedaya mboten saget tumomo.
Tiyang ingkang sengit dados tresno, bangsanipun pandung sami nebih mboten wonten ingkang sumedyo ngarah dateng kita, tuwin tuju duduk sami cabar.
Menggah ingkang katembangaken ana kidung rumeksa ing wengi punika miturut wewatoning ngelmi namung kangge sanepa.
Dene sejatosipun inggih punika SANG SABDA KUN (sang guru jati) panjenenganipun wau inggih ingkang rumeksa ing dalu.
Tegesipun : SANG GURU JATI wau manawi wanci dalu andum sandang tedha tuwin ingkang mundhi papesthen sadaya lelampahaning manungsa, sarta ingkang anggadhahi daya panguaos ingkang semanten agengipun.
Pramila cundhukipun kalian tiyang ingkang sampun anggadhahi ngelmi.
Menawi ing wanci dalu punika namung perlu anjejeraken cumadhong dhawuh kados pundhi ingkang badhe kita lampahi saben dintenipun. Kenging damel ancer-ancer tekad.
Dados ing wancinipun siang punika kantun tumindak ngupaya boga punapa ingkang sampun dados tanggel jawabipun, kanti awas tuwin enget wau.
Manawi pangestinipun wau saget gambuh kalian GURU JATI, kita inggih kadunungan daya panguaos kados inggih ingkang kapretalaken ing nginggil.


2. Sakehing lara pan samya bali
Sakehing ama pan samya miruna
Welas asih pandulune
Sakehing braja luput
Kadi kapuk tiba ing wesi
Sakehing wisa tawa
Sata galak tutut
Kayu aeng lemah sangar songing landhak
Guwaning wong lemah miring
Myang pakiponing merak

- Kawedaraken suraosipun makaten,
Tuwin saking dayanipun kidung wau, sakathahing penyakit ingkang badhe dhateng lajeng sami wangsul.
Sak kathahing ama ingkang andadosaken karibetan ing lelampahan sami sumingkir tebih. Sedaya wau namung anggadhahi raos welas lan asih.
Saupami wonten ingkang badhe sumedya anamani dedamel, inggih sampun ndilalah mesti lepatipun, saupami kengingo inggih mboten kraos punapa-punapa.
Pepindhanipun kados dene kapuk dumawah wonten tosan. Saupami kenging wisa saget tawar. Saupami kepethuk sato kewan ingkang galak inggih nboten purun mangsa, kewang wau dados tutut.
Punapa dene manawi ngambah ing wit-witan ingkang angker, tuwin siti ingkang sangar inggih lajeng dados cabar.

- Samanten agengipun daya panguosipun kidung sak lampah-lampah kita tansah jinangkung ingkang wilujeng ing kawilujengan sarta kaleresan.
Wondene inkang katembungaken songing landhak, guwaning wong lemah miring myang pakiponing merak, punika namung pralambang, miturut wewaton ngelmi.

- Tegesipun anedhahaken wiwitanipun dumadosanipun manungsa, lantaran saking kakung tuwin wanita (bapa tuwin biyung)
Katranganipun : Bapa anggenipun anitisaken wiji dhateng biyung korud dening kama wonten salebeting mani, madi, wadi tuwin maningkem. Ingriku punika anggenipun sang Hyang Maha Suci amardeng titah. Nanging wiji wau taksih dumunung ing nukat Gaib awujud cahya wening.

3. Pagupakaning warak sakalir
Yen winaca ing segara asat
Temahan rahayu kabeh
Apan sari rahayu
Ingideran kang widodari
Rineksa malaekat
Sakathahing rasul
Pan dadi sariro tunggal
Ati Adam utegku bagenda Esis
Pangucapku ya Musa

Kawedaraken suraosipun makaten.
Pagupakaning warak sakalir
Inkang makaten punika namung pralambang, katranganipun :
Wijining manungsa wau sagetipun dados wujut asalipun saking daya warni-warni kadosto
- Titipanipun bapa biyung
- Tuwin anasir ALLAH wolung prakawis inggih punika : ingkang sekawan prakawis dados prakawis anasiring badan kang alus. 1. Surya, 2 Candra, 3 Kartika, 4 Swasana. Dene ingkang sekawan Prakawis dados anasiring badan kuwadhagan, 1 Geni, 2 Angin, 3 Banyu, 4 Bumi.

Yen winaca ing segara asat
Ingkang makaten punika namung paribasan, katranganipun :
Sedaya anasir wau namung kapendhet sarinipun, saking daya panguaosipun SANG SABDO KUN, utawi namung kasabdaaken kemawon sampun saget dados.

Temahan rahayu kabeh
Katranganipun : Satunggal-satunggaling anasir wau, dumadosipun dados praboting manungsa kalayan sampurna.

Apan sari rahayu
Katranganipun : Lajeng saget wujud janggerenganing sariro

Ingideran kang widodari
Katranganipun : Sasampuning wujud Janggerenging sariro, lajeng kapanjingan 5 prakawis inggih punika, 1. NUR, 2 RAHSA, 3 ROH, 4 NAPSU, 5 BUDI.

Rineksa malaekat
Tegesipun : manungsa punika ugi rineksa ing malaekat
Katranganipun : Malaekat ingkang rumeksa salebeting badan punika miturut wewaton ngelmi cacahipun wonte 4 , dene lenggahipun wonten.
1. Jabarail lenggahiun wonte ing kulit
2. Mikail lenggahiun wonte ing balung
3. Isrofil lenggahipun wonten ing otot
4. Ngijroil lenggahipun wonten ing daging

Sakathahing rasul
Tegesipun : Tuwin rineksa sakathahing utusanipun Gusti Allah.
Dene ingkang ingaken utusan punika, katranganipun RASUL, menggah raos ingkang dumunung ing manungsa, punika peranganipun wonten 3 golongan.

1. RAOS SEJATI, dumunung satelenging manah kawastanan : Rahsaning Sukma. Inggih punika ingkang dados pangretosan tumpraping GAIB.
2. RAOS KADIM , Dumunung ing MANAH, dados raos pangraos, inggih punika ingkang saget ambedaaken LERES tuwin LEPAT.
3. RAOS NJAWI : Dumunung wonten PANCA DRIYO. Inggih punika pucuking driji saget anedhaakena barang kasar tuwin alus. TUTUK saget ngraosaken legi gurih GRONO saget angraosaken wangi tuwin bacin, NETRO saget angraosaken padhang tuwin peteng, KARNO saget angraosaken suwanten sora tuwin lirih

Pan dadi sariro tunggal
Tegesipun : sadoyo wau dumunung dados satunggal wonten ing badaning manungsa.
Wondene ingkang katembungaken : ATI ADAM UTEGKU BAGENDHO ESIS punika kateranganipun anerangaken gelaran mumukaning prabot kita.

Ati Adam utegku bagenda Esis
Kadosta : ATI ADAM Tegesipun : Ati punika asilipun saking titipanipun biyung. Saget dados ratuning badan , manawi kurang satiti saget dumawah sangsara lelampahanipun.
Dene ati punika peranganipun wonten 3 prakawis, inggih punika:
1. ATI SANUBARI . Pakartinipun kangge angrimati kawruh pancadriya utawi kangge angraos-raosaken
2. ATI SIRI. Pakartinipun anuwuhaken karep ingkang dereng kawedal krentek utai niat.
3. ATI MAKNAWI. Pakartinipun anuwuhaken raosing pangertosan dhateng GAIB (karsa ingkang wiwitan).Ingkang makaten wau dipun sanepaaken NABI ADAM inggih dados manungsa ingkang wiwitan.

Wondene UTEGKU BAGENDHO ESIS tegesipun : uteg punika asalipun saking titipanipun biyung kenging kangge mikir-mikir utawi imbang-imbang sedaya lelampahan ingkang badhe kita lampahi sageta katetepan iman eling.
Dados makaten punika dipun sanepaaken BAGENDHO ESIS inggih katetepaken iman eling, saget dados panutanipun para nabi.

Pangucapku ya Musa
Tegesipun : Pangandika asalipun saking jantung, ewodene manawi saget sampurna, inggih dumugi ing insan kamil (dumununging pagesangan ingkang leres) ingkang makaten punika dipun sanepaaken NABI MUSA, inggih tansah mundhi dhawuh pangandikaning ALLAH, lajeng saget dados panutanipun tiyang golongan bani Israel saking tanah mesir dateng tanah kenangan.
Namung saking dayaning pangandikanipun kemawon, lajeng saget dipun pitados ing tetiyang kathah.

4. Napasku nabi Ngisa linuwih
Nabi Yakub pamiarso ningwang
Yusuf ing rupaku mangke
Nabi Dhawud swaraku
Jeng Soleman kasekten mami
Nabi Ibrahim nyawa
Idris ing rambutku
Bagendho Li kulit ingwang
Getih daging Abubakar Ngumar Singgih
Balung bagendho Ngusman.

Kawedharaken suraosipun makaten:
Napasku nabi Ngisa linuwih
Tegesipun : napas menika dados tetangsuling badan , asalipun saking anasir angina mahanani 4 perkawis inggih punika :
1. NAPAS 2. ANPAS 3. TAN NAPAS 4. NUPUS
Menawi kita saget anggumelengaken lampahing napas ingkang saking lebet utawi njawi, saestunipun saget anuwuhaken kanyataning karsa ingkang linagkung.
Ingkang makaten wau kaupameaken kados dene NABI NGISA inggih dados tetangsuling agami.

Nabi Yakub pamiarso ningwang
Tegesipun : Nabi Yakup punika satunggaling nabi ingkang tetep pangabektinipun dating Gusti Alla sarta tansah remen niling-nilingaken sasmita dhawuhing pangeran. Amila dipun sanepaaken pamiarsa kita, ing sasaget-saget kita ugi kepareng aniling-nilingaken dhateng piwulang ingkang sae utawi samitaning pangeran.

Yusuf ing rupaku mangke
Tegesipun : Nabi Yusup punika lelampahanipun wiwit alit nandang papa sangsara jalaran kenging panganiaya, namung sangsaranipun wau namung dados sarananing kaleresan. Inggih punika lajeng saget jumeneng adipati wonten negari Mesir.
Pramila dipun sanepaaken rupi kita, amargi rupi punika, dados warananing warna. Dene warna punika dados warananing GAIB.
Dados rupi kita kita punika sadaya dados warananing gaib ingkang linangkung utawi titipaning Allah

Nabi Dhawud swaraku
Tegesipun : Nabi Dhawud punika wiwit alit namung dados juru pangen mendha.
Katarik saking kamursidanipun tuwin swaranipun sae, lajeng saget jumeneng Nabi utawi ugi jumeneng nata. Pramila dipun sanepaaken swara kita, amargi swara kita punika inggih dados kanyataning gaib.

Jeng Soleman kasekten mami
Tegesipun : Kanjeng Nabi Soleman punika inggih jumeneng nabi inggih jumeneng nata. Kagungan kasekten ingkang linangkung inggih punika : Dipun luluti para nata ing sakiwa tengenipun, sarta para wadya balanipun sadaya sami setya tuhu sumungkem ing gusti. Namung katarik saking pangaribawanipun sarta kawicaksananipun pramila dipun sanepaaken kasekten kita. Amargi kita menika sejatosipun inggih gadhah kasekten kadosdene kanjeng Nabi Soleman wau
Inggih punika bilih kita saget gambuh kalian GAIB.

Nabi Ibrahim nyawa
Tegesipun : Nabi Ibrahim punika satunggaling nabi ingkang santosa kapitadosanipun dumateng gusti Allah . salampah-lampahipun namung mituhu dhateng dhawuh pangandikaning Allah . Pramila dipun sanepaaken nyawa kita. Amargi nyawa wahananing SUKSMA dene SUKSMA punika dados kanyataningsun, dados inggih kedah gegandengan loroning atunggal supados saget gesang ingkang kaleresan.

Idris ing rambutku
Katranganipun : namung anedahaken bilih rambut punika asalipun saking titipanipun Bapa.

Bagendho Li kulit ingwang
Katranganipun : namung anedahaken bilih kulit punika asalipun saking titipanipun Bapa.

Getih daging Abubakar Ngumar Singgih
Katranganipun : namung anedahaken bilih getih tuwin daging punika asalipun saking titipanipun BIYUNG.

Balung bagendho Ngusman.
Katranganipun : namung anedahaken bilih balung punika asalipun saking titipanipun Bapa.

5. Sungsumingsun Patimah linuwih
Kang minangka rahayuning angga
Ayub minangka ususe
Nabi nuh ing jejantung
Nabi yunus ing otot mami
Netraku ya Mukammad
Panduluku rasul
Pinayungan Adam sarak
Sampun pepak sakathahing para nabi
Dadyo sariro tunggal

Kawedarakensuraosipun makaten :
Sungsumingsun Patimah linuwih
Katranganipun : namung anedahaken bilih sungsum punika asalipun saking titipanipun BIYUNG.

Kang minangka rahayuning angga
Tegesipun : sungsum punika ingkang andadosaken kesegeraning badan

Ayub minangka ususe
Katranganipun : namung anedahaken bilih usus punika asalipun saking titipanipun BIYUNG.

Nabi nuh ing jejantung
Tegesipun : Nabi Nuh punika dados plawanganing Allah nalika andhawuhaken jagad badhe dipun kelem. Pramila dipun sanepaaken jantung amargi jantung punika ugi dados plawanganing dhawuhipun sang Guru Jati utawi anedhahaken bilih asalipun saking titipanipun biyung.

Nabi yunus ing otot mami
Katranganipun : namung anedahaken bilih otot punika asalipun saking titipanipun BAPA.

Netraku ya Mukammad
Tegesipun : Namung anedhahaken bilih salebeting netro ingkang pethak punika wonten gaibipun awujud CAHYA.
Kawastanan : NUR MUKAMMAD, inggih punika ingkang minangka awasing paningal.

Panduluku rasul
Tegesipun : naming anedhahaken bilih raos punika lenggahipun wonten ing netra ingkang cemeng. Katitik saking emating raos lajeng kiyer-kiyer.
Katranganipun : Rasul punika utusan. Menggahing ngelmi ingkang ingaken utusan punika raos.

Pinayungan Adam sarak
Tegesipun : Jabang bayi punika bilih badhe lair anampeni prajanjian dening Allah.utawi kinucungan ing wewaler.
Katranganipun : Benjing tumindakipun wonten ing alam donya manawi purun angestoaken dhawuhipun Gusti Allah inggih badhe manggih wilujeng sak lami-laminipun. Nangin manawi namung miturut pambujuking sadherek sekawan gangsal pancer inggih badhe nandhang papa sangsara sak lami-laminipun.

Sampun pepak sakathahing para nabi
Dadyo sariro tunggal
Tegesipun : Sedaya ingkang dipun gelaraken ing nginggil wau, sampun jangkep praboting manungsa, ngalempak dados satunggal, awujud jenggerenging Jabang bayi.

JAKA TARUB

    Wonten ing satunggaling dusun, wonten kaluargi ingkang naminipun mbok randa kaliyan putra kakungipun. Putra kakungipun ingkang sampun ngancik dewasa lan naminipun inggih menika Jaka Tarub. Padamelan saben dinten inggih menika madosi ron pisang utawi ron jati kangge dipun sade wonten peken ing saklebetipun kitha kudus. Ron menika dipunlintakaken kaliyan uwos kaliyan sarem kangge ulamipun saben dinten. Tindakanipun wonten peken ngantos pinten-pinten minggu saking tebihing kitha. Pedamelan sanesipun Jaka Tarub menika mbebedak wonten wana kangge ulamipun.



    Wontan ing satunggaling dinten  ing kaluargi menika boten gadhah ulam kangge dhaharipun saben dinten lajeng Jaka Tarub matur kaliyan biyung kangge kesah wonten wana kangge mbebedak. Kados adatipun menawi mbebedak bidalipun bada’ subuh supados konduripun boten surup. Ananging boten ngertos menapa menika sampun dangu amargi boten angsal punapa-punapa, menika Jaka Tarub nembe apes, sampun sonten sampun dangu lampahipun Jaka Tarub boten manggih.

Satunggal punapa kemawon sato kewan. Namung Jaka Tarub menika boten putus asa piyambakipun taksih nglajengaken lampahipun ingkang tebih sanget wonten ing jeronipun wana. Ananging ngantos dalu JakaTarub taksih boten angsal punapa-punapa. Saking sayakipun Jaka Tarub kepengin sumene ngantos sare saestu, amargi lampahipun menika tebih sanget lajeng Jaka Tarub sare ing sakjeronipun wana. Piyambakipun kaget amargi kepireng suanten gumujuning tiyang-tiyang estri sami gumujengan. Amargi pengin ngertos suanten menika punapa lan saking pundi sejatosipun pramila Jaka Tarub madosi suanten menika. Piyambakipun menika boten percaya kalioyang ingkang Jaka Tarub mersani ing dalu menika Jaka Tarub kaget amargi ing tengahing wana wonten suanten widodari-widodari ingkang sami gumujengan sinambi siram lelangin ing sendang. Jaka Tarub nyaketi panggenan widodari menika ingkang nembe siram kala wau amargi dalu punika kaleresipun wulan purnama. Sanalika Jaka Tarub gadhah pamanggih pengin garwa satunggal pramila piyambakipun mundut rasukan satunggal lan dipunsinggitaken. Wonten satunggal widodari ingkang kicalan rasukan dipun tilar rencangipun sami widodari. Widodari menika duka lan nuwun lajeng widodari menika dipun caketi Jaka Tarub lan dipun reh-reh lajeng dipunbeta wangsul lan kagarwa dening Jaka Tarub, widodari menika gadhah nami Nawang Wulan.

    Wonten ing satunggaling dinten Nawang Wulan sampun kagungan putrid saking Jaka Tarub ingkang naminipun Nawang Sih, amargi rasukan kathah ingkang reged pramila Nawang Wulan nyuwun JakaTarub kangge nenggani Nawang Sih kaliyan adangipun kanthi manthi-manthi, lan Jaka Tarub boten angsal mbukak kekep. Saktindakipun Nawang Wulan wonten lepen Jaka Tarub malah kepengin ngertos isinipun kekep, menika punapa Jaka Tarub kaget menapa amargi ingkang dipun adang garwanipun naming satunggal kantun kemawon. Saking kedadosan punika kaseteripun Nawang Wulan dados widodari ical lan adangipun satunggal las dados satunggal bugak ical. Pramila mulai nutu pari adangipun uwos dados limrahipun tiyang gesang wonten brebayan amargi pantunipun telas kantun rentengan wonten lumbung.


    Ing satunggaling dinten Nawang Wulan nglengkep gelaran klasa kados pundi kegetipun manah Nawang Wulan mersani rasukan widodari wonten ing ngandapipun klasa, piyambakipun kaget amargi piyambakipun duka dumateng garwanipun amargi sampun dipun apusi. Nawang Wulan menika mutusaken kangge minggah kayangan malih lajeng ngagem rasukan. Sakderengipun minggah ing kayangan Nawang Wulan pesen kaliyan Nawang Sih yen kepureh kangen mersani mbulan amargi ing tengahing bulan wonten bayangipun Nawang Wulan. Anaging sak sampunipun dugi kayangan Nawang Wulan boten dipun tampi malih dados widodari amargi sampun kecampuran kaliyan manungsa. Nawang Wulan menika lingsem lan boten purun jelma malih dados manungsa, amargi rekaos gesangipun pramila Nawang Wulan nglalu wonten segara kidul wonten segara kidul lan dados Ratu Kidul ingkang gadhah naminipun Nyi Roro Kidul.